Achilles’ eer

Hoe de Ilias-bewerking van Madeline Miller tante eerst verblijdde, toen verontrustte, maar uiteindelijk tot inzicht bracht. Oftewel: hoe ver mag een bewerking gaan? Een toer door de boekenkast.

het ene boek leidt naar het andere

Toen Anna een hele tijd geleden een lofzang hield op Achilles song wist tante meteen wat haar te doen stond: dit boek lezen. Want als scholier studeerde ze nog Grieks, en boog ze zich op zonnige middagen vol verwondering over de Odyssea. Het was vooral genieten van de prachtige epiteta ornantia “de blankarmige Hera, “de helmboswuivende Hector”, de “snelvoetige Achilles”. Hoog tijd dus om die verloren kennis weer eens op te poetsen en te herontdekken.

 

Een prachtig liefdesverhaal

De Ilias in een moderne jas

Het was echt genieten deze week, want Miller schreef een meeslepend boek. Achilles en Patroklus vormen in haar versie een ontroerend liefdespaar. Samen opgegroeid kennen ze elkaar door en door, en bouwen ze aan een attentvolle, tedere relatie. Thetis, de moeder van Achilles, en een ietwat akelige zeenimf, is het niet eens met haar zoons keuze. Haar Achilles is immers een roemrijke toekomst beloofd. Als beste van de Grieken zal hij de Trojaanse oorlog winnen en als held de geschiedenis ingaan. Dat hij daarbij zal sterven, staat vast, maar zolang Hector van Troje leeft, kan Achilles niets gebeuren. 

Achilles en Patroklus weten de schikgodinnen tien jaar lang om de tuin te leiden, maar uiteindelijk blijkt het lot onontkoombaar, zoals steeds. Achilles’ eer wordt gekrenkt, en wrokkig besluit hij niet langer te strijden, met de dood van vele Grieken tot gevolg. Patroklus komt voor een hartverscheurende keuze te staan: kiezen voor de eer van zijn grote liefde, of voor het leven van zovele Grieken, en van Briseïs, een slavin die een soort “soulmate” van hem is geworden.

Schrijnend, menselijk en droevig. Hoe ver eergevoel en wrok iemand drijven kan. En hoe een goed idee radicaliseert en uiteindelijk contraproductief wordt. Hoe geliefden kunnen veranderen en hoe het lot uiteindelijk steeds wint.

Maar, hoe zat het nu echt?

Het origineel, of ook weer niet?

Ontroerd klapte tante het boek dicht. Dit smaakte naar meer, en zoals het een historica betaamt ging ze op zoek naar de bron. Dus pakte ze de vertaling van de Ilias uit de boekenkast op zoek naar duiding. 

Maar, hoe verwonderlijk, het verhaal begon plotsklaps midden in Millers versie. De aanloop, de kindertijd, de ontluikende liefde en de fratsen van Thetis ontbraken volledig. En, bovendien, een heleboel bleek gewoonweg niet te kloppen. Dat de warme relatie tussen de twee mannen niet in detail beschreven stond, daar kon tante nog wel inkomen. Maar een aantal cruciale passages in het verhaal waren helemaal anders. Ook spelen de goden in het origineel een veel grotere rol en is ook het einde verschilt want in de Ilias is Patroklus een strijder en een held.

Kortom: een teleurstelling. Want tante had eerder bij Penelope nog genoten van de slimme twists aan een oeroud verhaal. Bij Atwood klopt het namelijk wel allemaal als een bus. Daar heeft de auteur heel subtiel een aantal zinnen op een alternatieve manier gelezen en daar een nieuw verhaal rond gesponnen. En daar houdt tante wel van. 

Ze verwachtte dat Miller hetzelfde zou doen, maar die koos radicaal voor nieuwe accenten, voor veranderingen en bijkleuringen. En tante vroeg zich ietwat geïrriteerd af of zoiets volgens haar eigenlijk wel kon. Een aantal nieuwe elementen waren namelijk helemaal niet nodig voor het verhaal. Was het niet nog beter geweest als het allemaal klopte? Moesten alle puzzelstukjes niet in elkaar vallen?

Duiding door professor Ijsseling

Een netwerk van verhalen

Maar toen dacht tante terug aan de mooie jaren op de universiteit, toen ze colleges volgde bij professor Ijsseling. Die zo prachtig kon vertellen over de rol van Griekse goden in de hedendaagse filosofie en daar ook een fantastisch boek over schreef (een aanrader). 

Een heel hoofdstuk gaat over Troje en Achilles en de minzame auteur legt fijntjes uit dat we de Trojaanse verhalen niet als een bijbel moeten beschouwen. Het is geen eenheid, maar een fijnmazig netwerk van verhalen die allemaal naar elkaar verwijzen. Die elkaar aanvullen, maar soms ook tegenspreken. Die wortelen in een eeuwenlange mondeling doorgegeven traditie en waarop ook na de Ilias nog verder werd geborduurd. Er kwam eigenlijk nooit één definitief verhaal “het verhaal”, maar de betovering zat hem in de intertekstualiteit van meanderende nevenverhalen.

Voor de Grieken vormde dit materiaal dan ook geen logische eenheid, geen dogma. En sprongen ze er vrij mee op. Ze pasten het aan, actualiseerden het, gaven het een draai waar nodig. En breiden er zo nu en dan nog eens een stukje aan. Als je het zo bekijkt is Miller eigenlijk heel erg historisch verantwoord aan het werk gegaan. En voegt haar roman een nieuwe laag  toe aan het bestaande netwerk. Een nieuwe visie, een nieuwe interpretatie. Die soms botst en ook heel vaak gelijkloopt met de andere versies.

Slotsom: positief

Millers verhaal is vooral zeer menselijk. Het aantal goden is sterk verminderd en het zijn de personages Achilles en Patroklus die het onheil over zichzelf afroepen. Zij zijn niet langer een speelbal van ongrijpbare krachten, van woeste goden die doen wat ze willen. In deze versie spannen de krijgers de goden voor hun karretje en manipuleren hen voor hun eigen strategie. Gedreven door liefde, eergevoel en wrok doen mensen vreemde dingen, ook vandaag. En dat maakt dat boek ook weer zo boeiend.(Want eergevoel is weer erg in, niet? Denk maar aan imagoboosters als facebookduimen en retweets.)

Een boek met een oud verhaal en een hedendaagse betekenis. Een verhaal om even stil van te worden en  om lang over na te denken. Tante vond het in elk geval heerlijk om weer even tussen de oude Grieken te vertoeven en herinneringen op te halen. Ze hoopt dat Miller al aan de Odyssea is begonnen, ondertussen!