Zes basisvragen om boeken te analyseren

Een verteller moet niet te veel uitspitten, zei Penelope Fitzgerald eens. Het publiek moet je immers nooit onderschatten. Met die gedachte ben ik het in theorie behoorlijk eens. Niets zo vervelend als een al te uitleggerig boek. Nee, een verteller die open deuren intrapt of de betweter uithangt, mag van mij direct opstappen. Ik heb namelijk graag een beetje werk aan een boek.

Dit gezegd zijnde, moet ik schoorvoetend toegeven dat onze Penelope mij deze keer erg heeft overschat.  Mijn kennis van Moskou anno 1913 is immers bijzonder beperkt. Bovendien zijn de personages op z'n zachts gezegd geen babbelaars. En dus bleef er voor de lezer erg veel werk aan de winkel.

Het betere spitwerk

"Goed dan, als ik daar dan zo voor pleit, dan vat ik beter de koe bij de hoorns", dacht ik. En dus dook ik het internet en de boekenkast in voor meer toelichting. Al snel trof ik daar heel wat symbolische uitleg aan over de berk. Niet alleen de boom die de voorkant siert. Een van de personages in dit boek schrijft namelijk een dichtbundel over de berk en er komen ook mysterieuze berkenbossen in voor. En wat lees ik dan vervolgens? "De Berk is het symbool van de lente én de plek waar de voorouders wonen".

Dat de lente belangrijk was, dat merkte ik natuurlijk al aan de titel. En dat er een mystiek kantje zit aan dit verhaal had ik dus ook goed aangevoeld.

En zo begon ik me plots af te vragen of het niet allemaal heel symbolisch was. Het seizoen bijvoorbeeld: net als de sneeuw in Moskou lijken de hoofdpersonen ook ijzig langzaam te ontdooien. Na het Paasfeest worden niet alleen de ramen opengezet, ook de harten lijken open te gaan. Bovendien ligt er vaak heel wat anders onder de sneeuw begraven dan je denkt.

De symbolische val?

Voila, zo begon het. En als zoiets begint, dan kan ik moeilijk ophouden. Dat bleek al bij mijn doctoraat over "symbolische communicatie". Op den duur was alles symbolisch, en zocht ik overal een diepere betekenis achter. Zodanig dat ik me vertwijfeld begon af te vragen wat er eigenlijk nog gewoon was.

Zo ook hier: alles werd een raadsel! Waarom is de hoofdpersoon een drukker? Hoe belangrijk is de ikoon in zijn werkplaats? Waarom komt er een (akelige) passage met een beer in voor? En hoe komt het dat de hoofdpersoon niet tegen gevlochten haar kan? Moet ik daar allemaal meer achter zoeken dan? O, dat is eindeloos! Tijd dus voor een klein onderzoek!

Tantes zes basisvragen 

Ik bedacht zes vragen die me op het spoor zouden moeten brengen van belangrijke passages en curciale elementen. Een zestal om te onthouden, want volgens mij kan je ze op elk boek toepassen (hoera!)

• Kan je de plaats waar het boek zich afspeelt makkelijk vervangen? (Nee, Rusland is belangrijk hier, vooral denk ik de tegenstelling tussen de nuchtere Britse ziel en de slavische romantiek. Tussen de Britse en Russische personen ontstaat nogal spraakverwarring en enkele Engelsen laten zich meeslepen door het Slavische gevoel. Rusand is niet toevallig, maar cruciaal om het boek te begrijpen)
• Kan het verhaal in een andere tijd spelen? (Neen, de heersende moraal is erg anno 1913: een man die door zijn vrouw in de steek werd gelaten, dat was nogal een schande. En dus stelde zich het probleem: hoe overleven we de leegte? En ook: waarom heeft zijn vrouw zo'n drastische beslissing genomen in een tijd waarin zoiets nauwelijks kon?)
• Zijn er personages weg te laten of toe te voegen zonder probleem? (ja en nee. of het echtpaar nu twee of drie kinderen heeft, dat speelt niet echt zo'n rol, en ook een aantal andere nevenpersonages zijn te schrappen. Daardoor vallen cruciale bijrollen des te beter op. De afgewezen gouvernante bijvoorbeeld vind ik heel intrigerend, net als de Britse echtgenote van de dominee en de erg wilde buurman, die plots uit het boek lijkt te verdwijnen.
• Welke scènes vormen echt de botten van dit verhaal (en kan je dus niet schrappen)? (ik kon er meteen een stuk of zes bedenken, die ik dan weer verder kon analyseren als cruciaal voor het verhaal)
• Zijn er bepaalde cruciale gebruiksvoorwerpen, die heel veel aandacht krijgen? (Ja, de zetletters van de drukker en ook de dasja: dus die hebben een sterkere betekenis. Al weet ik nog niet zo goed hoe..)
• Wat is de universal connection in dit boek? (Naast de vraag: waarom is de vrouw weggegaan en waarheen, gaat het eigenlijk over een heel andere vraag: hoe voelt het als je tussen twee culturen zit en dagelijks beslissingen moet nemen of je iets op de Russische of de Britse manier aanpakt? En kan je als Brit in Rusland anno 1913 wel echt beweren dat je "zo goed als Russisch" bent? )

Waat gààt het dan over?

Met al dit gewroet en gegraaf ontdekte ik steeds meer lagen achter dit bedrieglijk eenvoudige verhaal.  Het gaat  volgens mij niet eens zozeer over een echtgenoot die door zijn vrouw in de steek wordt gelaten. Volgens mij is het hoofdthema identiteit.De vraag wie je bent als je tussen twee culturen staat en heen en weer geslingerd raakt tussen twee erg verschillende manieren om de werkelijkheid te benaderen (de rationele en de eerder mystieke). En de vraag of daar wel een balans tussen te vinden is? Heel veel personages in dit boek zijn daarnaar op zoek en ze komen elk op een andere oplossing uit. De dominee en zijn vrouw blijven toch Brits, ondanks alles. De Boekhouder Selwyn (en dichter van het boek over Berken) kiest vooral voor de Russische kant. De hoofdpersoon Frank twijfelt.

To be continued...

Er blijven ook nu nog heel veel vragen over. En ik vermoed dat iemand met meer kennis van Rusland en de periode veel meer plezier zal hebben aan dit boek. Want er zijn vast nog heel veel knipoogjes en referenties te herkennen, die ik helemaal niet gesnapt heb. Voorlopig vind ik dit dus niet het fijnste boek dat ik al van Penelope Fitzgerald las.  Ik wacht dan ook met spanning op meer recensies en meer toelichting...