Willekeur

Theetante heeft een beetje een tic. Ongevaarlijk. Goedbedoeld. Het betreft het volgende behoorlijk bizarre gedrag: bij het verlaten van de woonstede loopt tante nog even alleen door het huis. Ze kijkt dan na of de oven niet aanstaat en of er geen overbodige lampen branden. Dan haalt ze diep adem, en sluit met gerust gemoed de deur achter zich, de nieuwe dag tegemoet.

Bij nader inzien is dit misschien meer een ritueel dan een tic. Een soort omslachtig “hout afkloppen” van theetante,  bedoeld om het huis en de inwoners te behoeden voor tegenslag. Moest ze een heksje zijn, je zou het een bezwering kunnen noemen. 

Want, willen we dat niet allemaal? Ons veilig stellen tegen de willekeur van het lot? Ervoor zorgen dat ons niets overkomen zal, of bedingen dat de toekomst beter wordt dan vandaag? Vroeger brachten we daarvoor offers aan de goden, of prevelden schietgebedjes voor heiligenbeelden. Alles liever dan toe te geven dat voorspoed en onheil vaak geheel willekeurig zijn, dat er geen plan achter schuil gaat en dat het vaak niet “eigen schuld, dikke bult” is,  maar gewoon “brute pech”?

Vandaag denken we dat wij mensen alles kunnen beheersen. Ziektebeelden zijn immers terug te voeren op allerlei slecht gedrag, rampen op gebrek aan vooruitziendheid. Of zoals “Den Alain” het ooit zei: je hebt geen “onfortuinlijken” meer, maar alleen “losers”. Alles is je eigen schuld. En als we het niet zelf hebben gedaan, dan is er altijd wel een andere zondebok te vinden. Want, de blinde schikgodinnen uit de Griekse Oudheid, die dwaas giechelend levensdraden doorknipten, zijn we al lang vergeten. 

En dus willen we mensen grip, controle. We worden onrustig en gaan soms erg ver om eigenhandig een gouden toekomst te verzekeren. Koppig. Tegen beter weten in. En laat dat nu juist de rode draad zijn in dit mooie, maar ook erg sombere boek:

We trekken ver weg in tijd en ruimte en belanden in het desolate Nieuw Zeeland anno 1860. Een onnoemelijk uitgestrekt land, waar de eerste Europeanen moeizaam proberen een nieuw bestaan op te bouwen. De natuur is er groots, maar ook erg onvoorspelbaar. Verschroeiende hitte, plotse overstromingen en hevige sneeuwval kunnen in een oogwenk al het geploeter van een settler met de grond gelijk maken. Onverdiend.

Eén van die Britten met grootse dromen van een nieuw leven is Joseph. Hij heeft iets goed te maken in het leven, en hoopt dat andere andere kan van de wereld te realiseren. Eigenhandig bouwt hij een lemen huis en start een boerenbedrijf. 

Maar op een zonnige ochtend, onverwacht, flonkert er plots iets in de rivier: “de kleur” oftewel goud! Joseph raakt begeesterd, ja, zwaar geobsedeerd door de illusie dat goud de makkelijkste weg is naar een betere toekomst. Makkelijker dan ploeteren op een boerderij in elk geval. En, met pikhouweel in de hand, verlaat hij alles om zijn geluk te beproeven als goudzoeker.

Harriet, zijn vrouw, ziet deze goudkoorts met lede ogen aan. Zij gelooft niet zo in quickwins, maar heeft wel een scherp inzicht in de drijfveren van haar man . Goud is droomstof, zegt ze, het lonkt ons omdat het ons de vrijheid geeft om te worden wat we maar willen.  Des te groter de desillusie als het goud uiteindelijk niet wordt gevonden, ondanks alle inspanningen en ontberingen.

Naast het Europese perspectief van niets ontziende goudkoorts, weeft Rose Tremain ook twee alternatieve visies door haar verhaal. Er is namelijk Pare, een Maorivrouw, die aan goud geen waarde hecht. Maar die evenzeer bezig is met het controleren van de willekeur van het lot. Alleen doet zij dat door de natuurgeesten via allerlei rituelen gunstig te stemmen.

En dan is er nog de Chinees Pao Ji, die zich niet laat verleiden door de grote dromen en de gouden bergen. Hij steekt zijn energie liever in een kleine groentetuin en is gelukkig met het weinige dat hij heeft. Controle over wat te beheersen valt, en de rest laat hij los. Een tegenpool dus van de niets ontziende Joseph, en het is uiteindelijk Pao Ji die – onbedoeld – goud vindt. 

Harriet zegt op het einde van het boek: “het is beter om niet te weten wat er achter de volgende heuvel ligt”. Ze heeft begrepen dat je moet genieten van wat er nu is, geen onmogelijke dromen moet najagen en moet beseffen dat de natuurkracht altijd sterker is dan de mens.  Helaas heeft zij om tot dat inzicht te komen heel wat moeten doorstaan en erg haar best gedaan om orde in de chaos te scheppen en geluk af te dwingen, tevergeefs. 

Die desolaatheid, uitzichtloosheid, kommer en kwel maken “De kleur” tot een boek dat behoorlijk zwaar op de hand is. En dat in het tweede deel echt even inzakt. Maar die troosteloosheid doet je wel beseffen hoe bitter en weerbarstig het leven van goudzoekers en settlers was. En dat is dan ook meteen de meerwaarde van dit boek. Een geloofwaardig historisch verhaal, schitterend beschreven en met mooie personages. Groot lijden en niet helemaal een happy end. 

Kortom: een boeiende historische periode samengevat in een meeslepende roman: een klein klompje goud!