Gezond verstand!

Theetante viert krokus! En dat was nodig, want haar hoofd liep helemaal om. Niet van miserie, noch van sores, maar van informatie. Tante is namelijk nogal gestructureerd en gaat graag op zoek naar het bredere plaatje. En dat is geen sinecure als je in een wereld van fragmenten leeft.

Neem nu facebook en twitter. Leuk! Maar voor tante ook een bron van ergernis. Want laat ons wel wezen, erg diep gaat het allemaal niet. Die continue stroom van weetjes en meningen veroorzaakt bij tante een zekere onrust. Want zij wil graag de rode draden zien en grote lijnen trekken. En daar is met al dat gekwaak op de sociale media bijna geen beginnen aan.

En tijdens een zeldzaam moment van gezond verstand dacht tante: als ik er nu eens even mee ophoud? Even geen kleine informatiesnackjes de hele dag door? Als ik nu eens niet meehol met die sociale media en tijdens het zetten van een kop thee, een tekeningetje maak in plaats van een facebookduimpje te placeren? Wat levert dat op, bij wijze van experiment?

Rust! Ontspanning! En vooral: wat een tijd plotseling! Opvallend! En dus besloot tante om haar geest verder te verlichten met een roman over Voltaire. En omdat boeken blijkbaar nooit toevallig op je pad komen, bleek dit verhaal naadloos aan te sluiten bij tantes gemoedstoestand.

Laat u allereerst niet misleiden door de nogal goedkoperige kaft en het erg foute lettertype. Dit is een interessant boek. Al is het centrale gegeven wel wat uit de lucht gegrepen en moet je tegen een vleug surrealisme zijn bestand.

Op een lenteochtend wordt de 18de-eeuwse filosoof Voltaire plotseling wakker in het begin van de 21ste eeuw. Hij valt van de ene verbazing in de andere: Auto’s! Internet! Televisie! Vrouwen met broeken aan, mannen zonder pruiken, en schermpjes overal: merkwaardig! Enigszins gewend aan deze nieuwe omgeving besluit hij te gaan uitzoeken hoe zijn gedachten over de verlichte ratio de wereld hebben veranderd.

Hij doet een beroep op eminente leden van de Académie Française die hem aan de hand van foto- en filmmateriaal een snelle update geven. De Franse revolutie juicht hij toe, maar daarna schrikt Voltaire toch wel even. Vooral de onmenselijke 20ste eeuw, met concentratiekampen en massamoorden blazen hem bijna om ver. De rede lijkt te zijn doorgeschoten en alle empathie, moraal en gevoel te hebben losgelaten. Het resultaat is niet de verlichte hemel waar hij ooit van droomde, maar eerder een hel. Bitter.
En, ja, we krijgen geen opbeurend beeld van onze eigen tijd. Maar wel eentje om lang over na te denken. Want, Voltaire gaat na wat er met de rede (of het verstand) is gebeurd de voorbije twee eeuwen. Hoe is het zover kunnen komen?

Het verstand is in grote mate losgehaakt van kennis en geschiedenis, stelt hij verbijsterd vast. “Gezond verstand” valt tegenwoordig samen met “buikgevoel”. We vertrouwen op vaardigheden. Feitjes zoeken we wel even snel op via wikipedia. Voltaire verbaast zich over al die fragmentarische mensen, die nergens de grote lijn meer zien, en zelfs de meest grote rampen alweer snel vergeten zijn. Maar, kan je zonder kennis en zonder enige notie van de geschiedenis wel redelijke besluiten nemen?

Tijdens zijn reis door het heden bezoekt Voltaire Rusland, China, Amerika, Japan en Afrika. Telkens opnieuw stelt hij vast hoe de rede wordt misbruikt. En hoewel hij zelf ooit pleitte voor een rede los van emoties, moet hij nu vaststellen dat een absolute scheiding tussen rede en gevoel heel wat leed heeft veroorzaakt. Te veel vertrouwen in grafiekjes en gemiddelden, in abstracties en theorie leidt tot willekeur, want je kunt werkelijk alles bewijzen met een beetje rekenwerk.

U snapt het al, dit is een boek vol maatschappijkritiek, verweven met een reisverhaal en ook een romantisch verhaallijntje voor de variatie. Af en toe schiet de auteur ook wat door in de metaforen, bijvoorbeeld als hij Japanners letterlijk uit elkaar laat spatten omdat ze alle samenhang verloren hebben. Het globale beeld? Een doorgeschoten, oppervlakkige wereld, waar uiteindelijk de kennis het onderspit heeft gedolven. Kunnen we nog wel met Candide beweren dat we in de beste van de mogelijke werelden leven, vraagt Voltaire zich op het einde van zijn tweede leven af.

Voltaires reis werd geschreven door een nuchtere Zweed. Die een kraakheldere, enigszins cynische analyse geeft van wat er allemaal misgaat. En daarbij tot dezelfde conclusies komt als Alessandro Barricco. Een zwierige Italiaan die eveneens de strijd met de barbaren aanbond. Waar Barricco eerlijk wil onderzoeken of het allemaal wel zo erg is, dat verlies aan diepgang, wijst Espmark de nieuwe oppervlakkigheid radicaal af.

En wij? Wij bevinden ons in de Lage Landen, ergens tussen het kille Zweden en het frivole Italië. We lazen dit boek met veel belangstelling en hebben onze visie op rede en verstand bijgeschaafd. Maar we hebben ook besloten dat de waarheid in het midden ligt.

En dus gaat tante minder twitteren en facebooken, maar blijft ze wel fijn bloggen. En bovenal neemt ze zich voor om langzamer te lezen, dieper te spitten en meer te genieten!