Verlichting

Visite, visite, een huis vol visite! Ja, tante is dol op bezoek. Ondanks alle stress en zenuwen de ze van te voren moet doormaken. Koken voor grote groepen is nu niet meteen tantes cup of tea. Taarten en cakes bakken daarentegen wel. En het een compenseert het andere, zo is het maar net.

Maar eigenlijk gaat het niet om het eten. En zelfs niet om te thee. Maar wel om een huis vol vrienden. Gezellige gesprekken, over koetjes en kalfjes, over werk en kroost of over boeken. En af en toe ook eens over geschiedenis. Zo kwamen laatst de oude Grieken en Romeinen nog uitgebreid ter sprake, de filmgeschiedenis passeerde de revue en de Vlaamse primitieven werden bewonderd. Op zulke momenten gonst het in tantes huis van de nieuwe ideeën, en daar knapt en mens enorm van op.

Tante staat op dit punt niet alleen. Ze heeft zielsverwanten in de 18-de eeuw. Baron d’Holbach bijvoorbeeld. Tot voor kort een nobele onbekende, maar wel degene die in zijn Parijse Salon de meest verlichte denkers samenbracht. Diderot, Rousseau, Hume en d’Alembert kwamen er allemaal over de vloer. Holbach serveerde hen edele gerechten en met de smakelijke wijnen vloeiden ook de grensverleggende gedachten rijkelijk.

Philipp Blom, die tante al eerder entertainde met de woelige jaren 1900, brengt deze groep vrienden weer tot leven in onderstaand boekwerk:

De verlichte denkers die Holbach rond zijn tafel verzamelde hadden gevaarlijke ideeën. Moesten ze deze in het openbaar hebben verkondigd, het zou hen de kop hebben gekost. Maar in de beslotenheid van de eetkamer kon het allemaal wel.

De betrokken heren trokken immers de bestaande orde in twijfel. Waren niet alle mensen in feite gelijk? Was er geen alternatief denkbaar voor de absolute monarchie? En zou het land niet veel beter af zijn zonder de dominantie van de kerk?

Diderot en d’Alembert zetten een zeer gewaagde stap met de publicatie van hun Encyclopédie. Revolutionair was de alfabetische volgorde: alle onderwerpen waren gelijk want lemma’s over militaire victories en ambachtslieden stonden op gelijke hoogte. Het koningshuis en de kerk kregen amper aandacht, tenzij in (bedekte) negatieve zin.

Beïnvloed door voorlopers als Descartes en Spinoza betoogden de verlichte denkers dat God op zijn best samenviel met de natuurkrachten. Hij had geen grip meer op wat er op aarde gebeurde. Bidden en smeken had dus geen enkele zin. En zodoende, betoogden zij, kon hij net zo goed in de coulissen verdwijnen. En zo werden de vrienden steeds meer atheïst.

Maar ééntje deed niet mee. Jean-Jacques Rousseau. Zijn denken week steeds meer af van de puur rationele, mechanische en materialistische opvattingen van de Holbachkliek. En dat leidde uiteindelijk tot een breuk en veel moddergooien over en weer.

Want ja, ook grote denkers waren gewoon mensen. Met kleine kantjes en lange tenen. Blom wisselt op aangename wijze sterk filosofische hoofdstukken af met faits divers. Zo blijft het boek uiteindelijk licht verteerbaar, al moet je op een aantal passages wel even flink knagen.

Want hoe het nu precies zat met het evenwicht tussen passie en rede, daar worstelden de heren nogal mee. En dat leverde de nodige spitsvondigheden op. Ook over de vraag hoe de ideale staat er moest uitzien, liepen de meningen uiteen. Diderot wilde zijn ideeën wel eens in de praktijk omzetten aan het hof van Catharina De Grote, maar kwam van een koude kermis thuis.

Het is verrassend hoe modern en vooruitstrevend de “eetclub” van Holbach was. Maar toch zijn ze bijna vergeten. Hun ex-tafelgenoot Rousseau won immers het pleit en oefende grote invloed uit op de Franse Revolutie en de Romantiek. De verlichte denkers verdwenen op de achtergrond. En veel van hun ideeën zijn ook nu nog te radicaal.

Zo friste tante tussen heel wat kerst- en nieuwjaarsmaaltijden door haar kennis van de filosofie weer wat op. Het was een boeiend uitstapje naar het 18de-eeuwse Parijs: dat smaakt zeker naar meer!