Wat een verteller! (Stefan Zweig, De wereld van gisteren)

Fijne vrienden zijn er om te koesteren. Jan bijvoorbeeld, die een tijdje geleden dit boek aan ons opdrong. "Dit moet je lezen!", riep hij enthousiast, en dat deden we natuurlijk plichtsgetrouw. Van spijt om verloren uren is echter geen sprake, want dit boek was adembenemend. En ik leg graag uit waarom.

Autobiografie?

Eerst even een mogelijk misverstand uit de weg ruimen: ik vind "De wereld van gisteren" geen autobiografie. Zweig neemt dan wel zijn eigen levensloop als vertrekpunt, maar laat amper iets los over zijn privéleven. Eerder vertelt hij het verhaal over zijn tijd, over de wereld waarin hij leefde en hoe hij die heeft zien veranderen. Die analyse giet hij in een verhaalvorm, die je meesleept. Geen zware kost, maar met heerlijk heldere zinnen en vol betekenisvolle details.

De toolbox van een verteller

Zweig had het verhaal van zijn tijd ook heel droog kunnen brengen, met veel feiten en data en grondige analyses. Dat had vast een goed boek opgeleverd, maar niet eentje dat me zo diep zou hebben geraakt. Ik leefde ontzettend mee en dat kwam volgens mij omdat Zweig nu eenmaal een goede verteller is. Hij zette zijn vaardigheden als verhalenbouwer is en maakte gerichte keuzes, met effect. Laat ons even kijken wat hij precies in zijn gereedschapskist had zitten:

-       Vertragende en versnellende mechanismes: Zweig speelt met de tijd. Hij kan heel mooi een decennium vatten in een paar rake trekken, en anderzijds ineens inzoomen op één klein, maar betekenisvol moment. Hoe hij bijvoorbeeld in een Weens park zat te lezen, met zijn voet meewippend om de maat van de blaaskapel, toen de muziek plots stopte. Hij hoorde mensen roepen, zag dat iedereen verward naar huis ging. Een van de passanten vertelde hem vervolgens dat de kroonprins was vermoord, een gebeurtenis die later de start van de Eerste Wereldoorlog zou blijken.

-       Ruimte geven: Zweig is een Europeaan en heeft altijd veel gereisd. Zijn boek bevat dan ook prachtige beschrijvingen van het oude Wenen, Parijs, Londen, New York en Zurich. Hij laat je voelen hoe de sfeer in de stad is, waar de bewoners mee bezig zijn en welke geuren er hangen. Ook maakt hij duidelijk wat de culturele knooppunten in elke stad waren. De Weense koffiehuizen bleken bijvoorbeeld echte informatiecentra, de Parijse Cafés inspirerende plekken en de British Library een oord van rust en stilte. Zweig neemt de tijd om al deze plaatsen te beschrijven zodat het is of je er zelf geweest bent.

-       Het verhaal persoonlijk maken met personages: In die steden ontmoet hij grote kunstenaars. Het boek wemelt dan ook van de wondermooie portretten, die mensen karakteriseren aan de hand van kleine dingen. Zo genoot ik bijvoorbeeld van de scène waarin de jonge Zweig met de beeldhouwer Renoir mee mag en in diens atelier getuige is van een moment van pure inspiratie: prachtig! Ook kijken we mee over de schouwers van Richard Strauss, ontmoeten we een sombere Joyce in een café in Zurich en blijkt de Belgische Emile Verhaeren een heel energiek man. De oude Freud richt zijn nieuwe Londense woning in en Rilke kan nergens anders wonen dan in Parijs, want lelijkheid doet hem steevast lichamelijk pijn. Niemand wordt trouwens weggezet als een karikatuur, iedereen krijgt ruime aandacht en een genuanceerd en liefdevol portretje. Mooi!

-       Levenswijsheden toevoegen: Zweig is er spaarzaam mee, maar af en toe kan hij het toch niet laten om een soort moraal van het verhaal te geven. De mooiste staat helemaal op het einde: “Alleen wie licht en donker, hoogte- en dieptepunten, oorlog en vrede heeft meegemaakt, alleen die heeft waarachtig geleefd.

Aanrader van formaat

Kortom, een prachtig boek voor iedereen met een stevige portie interesse in het tijdvak 1880-1940. Je ontdekt telkens nieuwe dingen, raakt ontroerd en meegesleept en zou soms zou graag willen dat het anders was gelopen.

Zweig blikt nostalgisch én kritisch terug op het verleden. Zijn glorietijd was de periode voor de Eerste Wereldoorlog (waar Blom ook zo’n mooi boek over schreef) toen er plots ineens zoveel mogelijk bleek en een positieve energie over de wereld rondwaarde. Een schril contrast met later. Het boek eindigt een jaar voor Zweigs zelfgekozen dood, hij kon er niet meer tegen om zijn geliefde Europa zo te zien verbrokkelen.

Het boek heeft me twee weken in de ban gehouden. Ik mis het nu al!