Begging to be black -Antjie Krog

Eén van onze leesclubleden verblijft een jaartje in Zuid-Afrika. Wij leven natuurlijk geweldig mee, en besloten dan ook collectief om een boek over dat verre land te lezen. 

Het werd “Begging to be black” van Antjie Krog. Geen eenvoudige kost, want het relaas van een heuse existentiële crisis van een blanke vrouw na de apartheid. Filosofische bespiegelingen, antropologische observaties en flink wat vragen en twijfels zorgen ervoor dat je dit boek met volle aandacht lezen moet.

 Leesclubvragen bedenken was dan ook geen sinecure. Daarom besloot ik geen vragen in de groep te gooien, maar wel stellingen. (over de methode vertel ik in een volgend bericht!)

Stelling 1: Antjie is gebruikt door haar ANC- kameraden

Het boek begint met een misdrijf. Zonder één moment te twijfelen helpt Antjie Krog haar kameraden ontsnappen. Later blijkt dat zij een moord hebben gepleegd. En het wapen op de stoep bij Antjie hebben verstopt. Omdat zij toch minder snel in de problemen zou komen? Of om haar een loer te draaien?

De leesclub was het hierover redelijk eens: Antjie was bedrogen en we konden ons haar existentiële crisis goed voorstellen. Was dit nu haar beloning om jarenlang voor het ANC te strijden? Of, zat het anders? Was dit – uiteindelijk – toch ook geen politieke moord? Zijn alle moorden in Zuid-Afrika dat niet tot op zekere hoogte? En is het dus eerder een teken van vertrouwen dat men haar hierin betrok? Hoe dan ook, Antjie ontliep een straf, terwijl enkele jaren later een zwarte collega van haar, voor ongeveer hetzelfde, jarenlang de cel in vloog. Iets waar de schrijfster het duidelijk heel moeilijk mee heeft. 

Stelling 2: Wij zijn tegen moord omdat we ons dat kunnen veroorloven

Dit is een letterlijke zin uit het boek. De schrijfster komt immers tot de conclusie dat het voor haar als blanke, relatief welgestelde vrouw nogal gemakkelijk is om tegen moord te zijn. Zij is immers niet in het nauw gedrongen om zich te verdedigen. En bovendien kan ze makkelijk een beroep doen op de politie om haar bij een conflict te helpen. Dat is voor heel wat Zuid-Afrikanen helemaal anders.

Tegelijk geeft ze ook aan dat politieke moorden soms wel verdedigbaar waren, doden kan een goede zaak dienen. De grens tussen goed en kwaad kan dus verschoven worden. Maar tot welke hoogte? 

Hierop ontspon zich een zware discussie in de leesclub: is “niet doden” uiteindelijk geen universeel gebod? Dat kan toch nooit gerechtvaardigd zijn? Een mensenleven is daarvoor toch veel te kostbaar?

Het is juist dat universele dat Krog in dit boek in vraag stelt. Door glashelder aan te geven dat het Westerse denken aanzienlijk verschilt van het Afrikaanse denken. Daar is een daad niet in se goed of slecht, maar hangt het af van de relatie tot de gemeenschap. Iets wat de gemeenschap dient, is goed. En dat is dus een fundamenteel andere manier van denken dan de Christelijke individuele ethiek. En wat bleek, de volgende stelling sloot daar naadloos bij aan…

Stelling drie: goede bedoelingen leiden tot goed handelen

Ja, zei bijna iedereen, dat kan niet anders. Ondergetekende was tegendraads en stemde tegen. Antjie verweeft de geschiedenis van Lesotho met haar eigen verhaal, en vertelt hoe daar de eerste blanke missionarissen arriveerden. Vol goede bedoelingen, maar ook met onvoldoende oog voor de schoonheid van de Afrikaanse filosofie. Ik zeg niet dat ze echt kwaad hebben gedaan, maar na het lezen van dit boek kan ik me toch niet van de indruk ontdoen dat het opdringen van Westerse denkkaders niet zo’n goede zaak was. Het liet vele zwarten uiteindelijk vertwijfeld achter, want de nieuwe leer was moeilijk te verzoenen met hun eigen holistische visie over band tussen mens en natuur. 

En ook de hele ANC-geschiedenis van verzet en oproer toont aan dat in naam van het goede toch ook excessen hebben plaats gevonden. Alleen al omdat goed en kwaad naar Afrikaanse normen iets anders liggen (zie hoger). Dus helaas, helaas, goede bedoelingen leiden niet altijd tot een goed resultaat.

Stelling 4: Wij blanken kunnen nooit weten wat het is om zwart te zijn

Dat is eigenlijk het belangrijkste punt in dit boek. Krog smeekt om zwart te mogen zijn, maar beseft tegelijkertijd dat dat nooit helemaal zou kunnen. De illustratie op de voorkant is wat dat betreft zeer treffend. De verbondenheid van Afrikanen met hun gemeenschap is bijzonder groot en overstijgt individuele belangen. Westerlingen denken radicaal anders en het is onmogelijk om je hersenen zo te herprogrammeren. Antjie doet wel heel veel moeite, en komt tot een beter begrip. Maar echt voelen hoe je organisch verbonden bent met alles wat je omgeeft, kan ze niet. Tot haar grote spijt.

Wij vonden dat interessant omdat het ons confronteert met de grenzen van ons eigen denken. Er zijn nu eenmaal alternatieve logica’s waar we moeilijk kunnen inkomen. Dat moeten we respecteren, vonden we, maar er is ook een grens, vonden wij. De mensenrechten zouden bijvoorbeeld zo’n grens kunnen zijn, opperde iemand. Maar juist die mensenrechten zijn een Westers concept, meende iemand anders. Een filosofisch dilemma om u tegen te zeggen, en waar we op een knus leesavondje niet zijn uitgekomen. Dan maar door naar de laatste stelling.

Stelling 5: De waarheidscommissie was de enig mogelijke oplossing voor Zuid-Afrika

Verdeelde stemming. Misschien ook omdat de achtergronden van deze commissie niet heel erg goed worden uitgelegd in dit boek. Wat Antjie Krog daarentegen wel grondig aanpakt is de vergelijking tussen Zuid-Afrika en Duitsland, waar ze een jaar verblijft. Beide landen staan immers voor dezelfde uitdaging: verder leven na een raciaal conflict. Hoe kan mens als land dit trauma verwerken? Duitsland koos voor de juridische weg, de processen van Neurenberg. Daarnaast schakelde men kunst in als een sterk symbolisch middel om de wandaden uit het verleden aanwezig te houden en mensen op een zachte manier te blijven confronteren met de holocaust.

In Zuid-Afrika kozen Mandela en Tutu radicaal voor verzoening. Een relationele oplossing die dader en slachtoffer opnieuw met elkaar wilde verbinden. In ruil voor een volledige schuldbekentenis werd vergeving geschonken. Zo vermeed men de misdaden uit het verleden onder de mat te vegen, en anderzijds kon men ook voorkomen dat er een nieuwe genocide zou uitbarsten. Bisschop Tutu legt het op onnavolgbare wijze uit in dit filmpje dat we met de leesclub hebben bekeken. Bekijk het ook eens en let dan niet alleen op de inhoud, maar ook op de wijze waarop: wat een geweldig charismatische redenaar is hij: we waren helemaal weg van hem. En uiteindelijk zijn we het ook met hem eens: de waarheidscommissie was de enig mogelijke weg.

Slotsom: 

We vonden dit een moeilijk maar heel interessant boek. De zinnetjes Afrikaans die hier en daar opdoken waren welkom om ons te laten doorlezen. Van de zwaar filosofische gesprekken die er ook in staan hebben we niet alles begrepen. Het is een boek met veel nuance, veel twijfels en veel vragen dat je echt aan het denken zet. Een boekbespreking als deze is te kort om recht te doen aan alle boeiende gedachten die in de tekst verweven zijn: zelf lezen dus!

Tot slot maken we ons toch ook een beetje zorgen over onze vriendin zover weg, want bijzonder veilig leek ons de situatie nu ook weer niet. We hopen dan ook dat ze het goed maakt en ons, bij gelegenheid, eens vertelt hoe zij dit boek heeft ervaren. Want het is makkelijk praten vanuit je luie leesstoel, dagelijks geconfronteerd worden met dilemma’s uit onze stellingen, dat is andere koek!