Moeten we de wereld hertoveren? - De mensengenezer

Wat een hitte! Wat een droogte! Een mens zou er wanhopig van worden. Toch stellen we ons daar amper vragen bij. Niemand die oppert dat dit misschien een straf van de goden is. En weinigen die met regendansen en andere magische ingrepen proberen het tij te keren. Nee, in onze onttoverde wereld zijn er rationele verklaringen en logische oplossingen.  Daardoor piekert de doorsnee mens niet over schuld, noch over balans in het universum (wat in deze hitte ook erg vermoeiend kan zijn). 

De vraag die ik me dan toch wel eens stel is of we er wel echt op vooruit zijn gegaan met z'n allen? Hebben we niet te veel weggegooid? Hoe werkt zo'n "alternatieve" magische blik eigenlijk? En wat heeft het ons vandaag te bieden?

De mensengenezer

Een prachtig boek om hierover na te denken is De mensengenezer van Koen Peeters. Een zeer mooie mengeling van antropologie en roman die ik met veel interesse heb gelezen.

Hoofdpersoon Remi raakt als kind betoverd door de verhalen die zijn Nonkel Marcel vertelt over het leven op het West-Vlaamse platteland. Kleine rituelen moesten daar mens en natuur met elkaar in evenwicht brengen. Bovendien waren er nog geesten van overleden soldaten uit de eerste wereldoorlog rond, die hun verhalen willen doorgeven en zo op de bevolking wegen.

Als Remi tijdens zijn tienerjaren een aantal betekenisvolle ontmoetingen heeft krijgt hij bovendien een duidelijk inzicht: hij wil mensengenezer worden. Meteen is ook duidelijk dat hij hiervoor afstand moet nemen van zijn geboortegrond en naar Afrika moet gaan.

Daar raakt hij gefascineerd door oude rituelen. Sjamanen, genezers, heksen en waarzeggers bouwen op een andere manier aan menselijke gezondheid. Zij zorgen voor balans in het universum, verzoenen vijanden of geven duiding bij wat er gebeurt. En dan zijn er nog die overgangsrituelen die van jongens mannen maken en hen een geheimtaal leren.

Rite de passage

Het verblijf van Remi in Afrika wordt zo zijn eigen rite de passage. Hij zal nadien een carrière uitbouwen als antropoloog en psychoanalyticus. Een heel andere invulling van zijn opdracht als mensengenezer dan hij aanvankelijk dacht.


 De rite de passage van Remi zorgt voor een rijk boek vol historische inzichten, en ook hedendaagse parallellen. Auteur Koen Peeters reist Remi immers achterna en biedt zo ook een blik op het Kongo van vandaag, waar magisch denken nog steeds een rol speelt. Peeters suggereert dat er verbanden zijn tussen heden en verleden, tussen Afrika van Vlaanderen maar legt dat er nooit te dik op. Fijn, want dat geeft de lezer ruimte om verbindingen te leggen.

De hertovering van de wereld?

De andere, magische blik hebben wij in het Westen grotendeels verloren, maar kan ook ons inzichten bieden. Heel relevant in dat opzicht vond ik de theorie die Remi ontwikkelt over hoe je patronen in een mensenleven kan zien. Op elk leven zijn volgens hem namelijk drie soorten geesten van invloed:

1. De geest: dat is de familie waarbinnen je opgroeit. De verhalen, de trauma's en de relaties binnen het gezin. In het verhaal van Remi blijkt de ongetrouwde Nonkel Marcel bijvoorbeeld een grote invloed te hebben gehad.
2. De Genius: de plek waar je opgroeit. Het katholieke West-Vlaanderen waar de geesten van de Eerste Wereldoorlog nog ronddwalen is heel bepalend geweest, net als de plekken in Afrika die hij later bezocht.
3. De daimonen: mensen die je, vaak zonder dat ze het zelf weten, in een bepaalde richting sturen. Die je leven een draai geven omdat ze inspireren of blokkeren. In het leven van Remi zijn er zo verschillende geweest. En Remi zelf is natuurlijk de daimon die Koen Peeters heeft veranderd.

Op die manier bekeken is dat magisch denken misschien niet eens zo magisch. Het is vooral een erkenning van allerlei krachten die een rol spelen in een mensenleven. Heksen bijvoorbeeld zijn er ook bij ons. Remi omschrijft hen immers als mensen die er plezier in scheppen relaties te verzieken, spanningen op te wekken en mensen tegen elkaar op te zetten, misschien wel zonder dat ze dat expres doen of er een rationele verklaring voor hebben.

Met andere woorden: magisch denken afdoen als primitief en voorbijgestreefd is misschien niet zo goed idee. (en Remi vindt trouwens ook de term magisch niet zo goed gekozen, omdat het hokus spokus dingen oproept, terwijl het daar niet eens om gaat; het gaat er eerder om dat het ook belangrijk is om dingen te voelen en niet alleen maar te rationaliseren. Een soort extra dimensie dus). 

En wij?

Moeten wij dan maar regendansen gaan uitvoeren, hoor ik u vragen? Alle wetenschap fluks overboord gooien?  Of de heks verbranden die deze droogte over ons heeft afgeroepen? Natuurlijk niet.

Maar we mogen er wel eens bij stilstaan dat de rationele, wetenschappelijke blik op wat ons overkomt maar één blik is, en eentje die nogal objectiveert, waardoor het eigenlijk onze zaak niet is. Terwijl het uiteindelijk wel gaat over de vraag hoe we de balans tussen mens en natuur kunnen herstellen. Want hoe het het ook draaien of keren: de natuur zal altijd sterker zijn.

EXTRA: verder luisteren en lezen?

Ter voorbereiding kan je het fijne portret beluisteren dat Friedl Lesage maakte van Koen Peeters (en waarin hij die daimon, geest en geniustheorie ook nog eens helder uitlegt)

Om je nog wat verder te verdiepen in de compleet andere zienswijze van Afrikaanse magie, raad ik het  prachtige radioverhaal "Duitse geesten in de jungle" aan. Hier komen Afrikaanse mannen aan het woord die op zoek zijn naar een schat die de Duitsers zouden hebben achtergelaten na de eerste wereldoorlog. Na veertig jaar intensief zoeken hebben ze nog steeds niets gevonden. Dat komt volgens hen omdat de Duitsers de schat hebben behekst en een geest de schat bewaakt. Zelf hebben ze niet het juiste medicijn om die geest te verjagen. Dus ze doen een warme oproep aan de Duitsers om hen te laten weten hoe ze die geest kunnen verdrijven. Dit is een van de mooiste radioverhalen die ik al beluisterde, dus maak er even tijd voor!

 Boekentips uit mijn leesarchief:

• Een even magisch verhaal over de (verstoorde) relatie tussen mens en natuur: Steinbeck: Aan een onbekende God
• Meer clashes tussen Westers en Afrikaans denken kwam ik tegen in het prachtige boek van Antjie Krog: Begging to be black.