Orgelman - Marc Schaevers



Als een boek de gouden uil wint, dan zal dat wel niet voor niets zijn. Dat zagen we ook al bij Hertmans “Oorlog en Terpentijn”, en dus maakte ik deze zomer tijd voor de Orgelman. Opnieuw een prachtig geschreven boek, gebaseerd op ware gebeurtenissen. En hoewel ik aanvankelijk nog grommelde “dat een prijs voor fictie toch eigenlijk niet voor non-fictie kan worden uitgereikt”, begon ik het langzaam te begrijpen…

Want dit is een verhaal van grote klasse. Over passie en doorzettingskracht, maar evengoed over diepe wanhoop en grote angst. Hoofdpersoon is Felix Nussbaum, een getalenteerd schilder van Joodse afkomst, die al in de jaren dertig in ballingschap raakt. Hij komt, net als andere Duitse grootheden, terecht in Oostende en later in Brussel. Naarmate de jaren verstrijken sluit het nazi-net zich steeds nauwer rond de schilder. En hij raakt er op het einde van de oorlog dodelijk in verstrikt.

Verhalen over de tweede wereldoorlog zijn er in veelvoud, en natuurlijk kennen we de grote lijnen. Dit verhaal is bijzonder omdat het vertelt over hoe het is om opgejaagd te zijn. En hoe een kunstenaar tijdens die dreiging kracht put uit zijn ware passie. Hij verwerkt zijn angst in zijn werk, maar evengoed zijn hoop, en de levenslust die over is gebleven. Mark Schaevers bespreekt en analyseert dat allemaal op zorgvuldige wijze en zonder kunsthistorisch jargon. Voeg daar nog een historische speurtocht aan toe naar snippers en fragmenten uit het leven van Nussbaum, en je krijgt een aangrijpend relaas, dat nog lang onder je vel kruipt.

Want natuurlijk is dit werk ook actueel. Wij hebben vanuit onze luie leesstoel makkelijk spreken over vluchtelingen. Het lijkt ook allemaal zo abstract. Dit verhaal drukt ons echter met de neus op de feiten: mensen willen leven! Orgelman gaat over de oprechte wil om te bestaan, gezien en gerespecteerd te worden. Een situatie die een mens binnenstebuiten keert, en kan verteren. Ook voor Nussbaum was het een hel, maar zijn kunst vormde een uitlaatklep die vorm gaf aan zijn verwarde gevoelens en ervoor zorgde dat hij ondanks alles bleef reflecteren op zijn situatie.

Daarnaast vertelt dit boek veel over het belang van kunst in de maatschappij, over de drang van dictatoriale regimes om kunst te vernietigen en een nieuwe esthetiek te scheppen. De rol van de  nazi kunstenaar Arno Breker bijvoorbeeld is op zijn minst wrang te noemen. Als Hitlers “hofkunstenaar” surfte hij maar al te graag mee op de hoogconjunctuur, om later aan te geven dat hij alleen maar een kunstenaar was en geen politieke bedoelingen had. Alsof je het één van het ander kan scheiden.

Maar wat dit boek vooral ontluisterend maakt, is dat het ons confronteert met de ijzig goed georganiseerde administratieve molen van de vernietiging. We volgen Nussbaum en zijn vrouw verschillende keren naar het stadhuis, waar ze zich keurig op allerlei lijsten inschrijven, aanvragen voor verblijfsvergunningen indienen en  zo uiteindelijk hun eigen doodsvonnis tekenen. Ik wist dat het zo is gegaan, maar om het vanuit het standpunt van een opgejaagde te ervaren was op zijn minst beklemmend. Omdat elke administratieve handeling ook een teken van leven is, en dus ook een vleugje hoop bevat.

Uiteindelijk gaat dit boek ook over de liefde, en over de vraag of die liefde wel bestand is tegen dergelijke moeilijke omstandigheden. Het antwoord op deze vraag laat Schaevers in het midden, maar Nussbaum en zijn echtgenote maken het elkaar knap lastig in dit boek.

Kan een schilder bestaan zonder publiek? Bestaat kunst pas echt als het gezien wordt en een echo krijgt? Nussbaums grootste wens was in elk geval dat zijn werk na zijn dood getoond zou worden. Mark Schaevers vervult die belofte op grootse wijze, Nussbaum zal nooit meer een onbekende zijn.

VRAGEN VOOR LEESCLUBS


  • Welk schilderij van Nussbaum heeft je het meest getroffen?
  • Wanneer is burgerlijke ongehoorzaamheid gerechtvaardigd?
  • Een kat in het nauw maakt rare sprongen, ook Felka maakt een geweldige uitschuiver in dit boek. Wat bezielde haar? En, is zoiets wel te vergeven?
  • Wat maakt een orgelman tot zo’n krachtige metafoor in dit boek?
  • Welke beelden domineren onze huidige wereld? Is waakzaamheid daarbij geboden?
  • Wanneer kan kunst verdriet verlichten?
  • Wat houdt de rol van kunstenaar in onze maatschappij in?
  • Welk kunstwerk had ooit een krachtig effect op jou? Waarom?

Reacties

  1. Het klinkt als een prachtig boek, deze gaat meteen op mijn lijstje!
    (De cover ziet er echter een beetje uit als een kinderboek, dat is het toch niet, neem ik aan gezien je bespreking?)

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dag Bettina, neen hoor, heel serieuze kost. Niet iets dat je vlot even wegleest, maar wel echt de moeite waard!

      Verwijderen
  2. Dit boek was tot nu toe aan mijn aandacht ontsnapt, maar n.a.v deze mooie bespreking zet ik hem gauw op de verlanglijst.

    BeantwoordenVerwijderen

Een reactie posten

Populaire posts