The handmaid's tale of hoe confronterend een boek kan zijn

Doorgaans blog ik enkel over boeken die me hebben bekoord. Verhalen die me meesleepten of ontroerden. Die mijn geest even onder een frisse kraan hielden, en mijn verbeelding dromerig aan het werk zetten.

Vandaag gaat het echter om een boek dat me hard labeur bezorgde. Ik las het nog net niet tegen heug en meug, maar het scheelde niet veel. Het was zo afstotelijk, dat ik het zelfs een tijdje heb weggelegd. 


Toch was het ook een boek waarvan ik na veel geworstel, gezucht en getrek moet toegeven: het heeft iets met me gedaan, het heeft mijn denken veranderd, al was het "the hard way". Lezen hoeft niet altijd leuk te zijn: soms moet het je ook eens confronteren met wat je echt niet wil weten. Je hard met je neus op de feiten drukken, noemen ze dat.

Het verhaal

De handmaid's tale is, net als 1984, een dystopie. Amerika is ten ondergegaan aan een milieuramp en algemene wanorde. Als alternatief kwam een nieuwe totalitaire staat tot stand. Met duidelijke, maar strenge regels, die via  geweld worden afgedwongen. Een maatschappij waarin geen plaats is voor een individu, maar waarin iedereen een één dimensionale rol heeft.  De mannen zijn partijlieden, soldaten of chauffeurs; de vrouwen zijn echtgenotes, huishoudsters, verpleegsters of "handmaids", ieder met hun eigen uniform, dat is wel zo overzichtelijk.

Offred, de hoofdpersoon in dit boek is zo'n dienstmaagd. Ze vertelt over haar leven, waarin ze gereduceerd is tot één doel: een kind voortbrengen. Een kind dat na de geboorte door de partijman en zijn vrouw zal worden opgevoed, terwijl Offred haar lichaam aan een nieuw echtpaar ter beschikking moet stellen. Hoewel Offred lotgenoten heeft, is er nauwelijks sprake van echt menselijk contact, er is immers de constante angst dat je door iemand anders wordt verraden.  En dat verraad wordt doorgaans met de dood bekocht.


Het schrijnende is dat Offred nog maar enkele jaren geleden een heel gewone vrouw was. Met een baan bij de bibliotheek, een eigen bankrekening, een lief dochtertje en een man die in het huishouden meehielp. Net zo'n leventje dus als velen van ons hebben.  De vraag dringt zich dan ook snel op: hoe is het zover kunnen komen? Hoe kan onze maatschappij zo snel veranderen in een dergelijke tirannie?

Het antwoord dat Atwood geeft is duidelijk: onverschilligheid, of ook: onoplettendheid. Een tirannie bouw je met geweld en met kleine stapjes tegelijk. Offred beseft achteraf dat het is gegaan als met een kikker in een warm bad: als je er stilletjes aan kokend water bij gooit merkt die niet dat hij langzaam dood kookt.

De leescrisis

U snapt het al: geen blijmakertje dit boek. Want het maatschappijbeeld in dit boek was behoorlijk afstotend, en ik kreeg het er letterlijk benauwd van. Vreemd, vond ik zelf, omdat ik 1984 wel graag heb gelezen, terwijl dat even angstaanjagend en beklemmend is. Misschien kwam het omdat hier de hoofdpersoon een intelligente vrouw was, gereduceerd tot puur lichamelijke functies: een idee dat me koude rillingen bezorgt. Of ook, de gedachte dat dit soort maatschappij niet zover van ons af staat als we eigenlijk zouden willen. Misschien zijn we er zelfs maar een paar muisklikken van verwijderd. Meer was er althans niet nodig om alle vrouwen in dit boek van hun bankrekening en hun vrijheid te beroven.

Halverwege zag ik het  niet meer zitten en heb ik het boek aan de kant geschoven. Maar mijn leesclubvriendinnen wisten beter. Zij vonden dat ik moest doorbijten en verzekerden me dat het de moeite waard zou zijn. Vooral de onverwachte epiloog (die ik niet zal verklappen) was volgens hen niet te missen. En dus haalde ik diep adem en las het boek alsnog uit. Hangend en wurgend, maar ik vond de epiloog inderdaad heel boeiend, en ik ontdekte een wijze les

De boodschap: wees waakzaam, het feminisme blijft nodig!

Ergens in het boek zegt Margaret Atwood het heel duidelijk: het is verbazend hoever mensen in ellendige dingen meegaan, zolang je hen maar een klein beetje comfort biedt. Kleine stapjes afdwingend met geweld, houdt mensen onder de duim.  Een zelfde taktiek dus als de nazi's toepasten en die Victor Klemperer zo vlijmscherp analyseerde in zijn onovertroffen dagboeken.

In dit boek verliezen de vrouwen de meeste vrijheid. Zij worden gereduceerd tot hulpjes van de man. Offred heeft zelfs geen recht meer op een eigen identiteit of een eigen naam. De moeder van Offred, een feministisch strijdster van het eerste uur,  had haar dochter van te voren nog gewaarschuwd. Maar Offred vond de hippiestrijd van haar moeder lachwekkend en meende dat haar aanklachten overtrokken waren. Een wrange misvatting, zo bleek later.

Je kunt dit boek dan ook lezen als een feministisch pamflet, dat ons doet beseffen dat de strijd niet gestreden is. Met een paar vingerknippen kan het tij zich weer tegen de vrouwen keren. En we moeten dus gevoelig blijven voor kleine veranderingen, omdat ze potentieel tot iets groots kunnen uitgroeien.

Is het omdat ik ondertussen bijna 40 ben, dat ik me de laatste tijd afvraag of we niet op de terugweg zijn? Of het aantal vrouw-onvriendelijke reclames niet toeneemt? Ik merk dat ik af en toe behoorlijk kan pruilen om het gegeven dat ik geen dunne spriet ben: waarom zou ik dat zo belangrijk vinden? Bovendien kan ik me enorm ergeren aan de manier waarop mijn dochter nu al, op 8-jarige leeftijd, bezig is met make-up en mooi zijn. Welke les geeft de maatschappij haar nu eigenlijk vandaag? Moeten we daar niet wat bewuster en aandachtiger op letten?

 De discussie in de leesclub
De andere leesclubdames hadden het boek vlotter weggelezen dan ondergetekende. Dat was duidelijk. Zij hadden ook minder dan ik een haast lichamelijke afkeer van de situaties die in dit boek beschreven worden . Allen waren we het erover eens: dit boek was de moeite en zet je aan het denken.

Een aantal merkte wel op dat, hoe tegenstrijdig het ook kan klinken, het toekomstbeeld in deze roman verouderd is. Atwood schreef het boek immers in 1985 en ze weerspiegelt dus vooral de zorgen en uitwassen van die tijd. Ikzelf vond dat eigenlijk niet: ik vond het boek misschien zelfs meer dan ooit actueel.

Naast de duidelijke feministische boodschap wil dit boek ook aandacht vragen voor een ander thema: dat van de keuzevrijheid. Atwood stelt dat de maatschappij ten onder is gegaan aan teveel keuzes. Een verzuchting die me ook wel eens te beurt valt als ik in de supermarkt kan kiezen uit 25 soorten tandpasta. Maar wat is het alternatief? Een maatschappij waarin de keuzes gereduceerd of onbestaande zijn. En daardoor een houvast biedt.

Misschien is die onzekerheid door te veel keuzes ook wel wat fundamentalistische groepen motiveert, want met starre regels hoef je niet meer zelf na te denken. Leve de pluriformiteit dus, hoera voor het verschil, hoe zeer we soms ook kunnen botsen, het is altijd beter dan het simplisme van de eenheidsworst.

 De slotsom

Zonder de boekenclub had ik dit boek nooit uitgelezen. Wegens te donker en te erg. Maar door de aanmoediging van de andere ladies beet ik toch door. En, ik moet toegeven: ik had dit boek echt niet willen missen. Want het kleurt mijn denken nog dagelijks. En is dat uiteindelijk niet dat wat goede boeken moeten doen?

Reacties

  1. Hoi Theetante, een mooie bespreking. Ik had al wel van het boek gehoord, maar heb het nog nooit gelezen. Misschien moet ik dat toch maar eens doen. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Ehh.....housemaid = handmaid (het verschil tussen huishoudster en dienstmaagd).
    Ik las dit boek denk ik 20 jaar geleden, ik las toen alles wat van Atwood uitkwam en ik weet nog dat het toen (ook al) een verpletterende indruk maakte. Ik kan me niet herinneren dat ik moeite had het uit te lezen. Dat is dan wel het grote voordeel van een leesclub he, dat je wordt gedwongen een boek uit te lezen en het dan achteraf toch erg de moeite waard blijkt te zijn geweest. Er is nog zo'n soort boek, ook al heel oud maar ik kom ff niet op de titel, ik ga het nazoeken....

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dag Joke, dank om mijn (wel heel consequente) fout te corrigeren. Sommige dingen sla je een keer fout op, en dan blijven ze hangen! Ik ben benieuwd naar je tip!

      Verwijderen
    2. Ik heb het gevonden het is van een naamgenoot van je, Jacqueline Harpman en heet : Ik die nooit een man heb gekend. Het is wel een iets andere insteek, maar lees zelf maar in dit artikel:http://margothdijkgraaf.blogspot.nl/2012/05/bij-de-dood-van-jacqueline-harpman.html
      Harpman was (ze is helaas inmiddels overleden) een psychoanalytica die veel schreef over vrouw/man thema's maar ook over wat het betekent om mens te zijn. Haar boek Orlanda (ja inderdaad een verbastering van Orlando van Woolf) staat al jaren op mijn lijstje.

      Verwijderen
    3. Hoi Joke, wat een interessante tip. Ik las van Jacqueline Harpman al wel (lang geleden) het strand van Oostende, maar ik zet Orlanda zeker op mijn lijstje. Het andere boek ook, maar iets meer onderaan!

      Verwijderen
  3. Ik las dit boek in 1987 en had dezelfde ervaring als Joke: het maakte een verpletterende indruk. Je analyse vind ik overigens erg goed en ik ben het helemaal eens met je constatering dat het boek nog lang niet gedateerd is. Was het maar waar.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Ik las dit boek vorig jaar, en vond het ook erg indrukwekkend. Kreeg het in mijn handen geduwd in de Engelse kringloopwinkel waar ik werkte: hij was binnen gekomen, en de shopmanager vond dat ik het boek gelezen moest hebben. Daarvoor had ik er nog nooit van gehoord, en ik ben hem nog steeds dankbaar dat hij me erop gewezen heeft.

    Het boek is zeker erg indrukwekkend, en ik had ook het idee dat het actueler is dan ooit. Je leest overal in de krant en zo dat ouderwetse rolpatronen langzaam weer terug komen, enzovoort. Misschien ga ik er straks even verder op in, ik moet nu zo weg ;-)

    BeantwoordenVerwijderen

Een reactie posten

Populaire posts